همه پایتخت‌های ایران؛ از شوش تا تهران – یورنا

ایران کشوری تاریخی است که همواره نقش مهمی در مسائل ژئوپلیتیک و اقتصادی جهان داشته است.

به گزارش «یورنا»، به نقل از روزنامه اعتماد، این روزها که بحث انتقال پایتخت این کشور کهن به صحنه ها و محافل سیاسی بازگشته است، مروری بر تاریخچه انتخاب خواهد داشت. و تأسیس پایتخت های ایران در دوره های مختلف. این به ما کمک می کند تا روند انتقال پایتخت یا مکان دیگری را بهتر تحلیل کنیم.

در واقع، انتخاب پایتخت در دوران حکومت‌های مختلف ایران، عمدتاً محصول دکترین امنیتی و سیاسی آن رژیم بوده و تا حدودی مسائل قومیتی نیز در آن دخیل بوده است. با این توصیف باید گفت که ایران در طول تاریخ پرتلاطم خود شاهد تغییرات زیادی در پایتخت های خود بوده است. این تغییرات بیشتر به دلیل تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی رخ داده است. ما تحقیق را از دوران باستان شروع می کنیم.

چرا تغییر در مرکز سیاسی ایران؟

با بررسی روند تغییر پایتخت در ایران می توان دریافت که تغییر پایتخت ها در طول تاریخ ایران دلایل گوناگون و قابل تاییدی داشته است. تاریخ تغییر پایتخت در ایران نشان از تحولات عمیق سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این سرزمین دارد. هر یک از پایتخت های ایران نقش مهمی در تاریخ این کشور داشته اند و میراث فرهنگی و تاریخی غنی برای نسل های آینده به جا گذاشته اند. برخی از مهمترین دلایل را می توان به شرح زیر ارزیابی کرد. تغییر سلسله ها و اداره سیاسی کشور، موقعیت استراتژیک، منابع اقتصادی، مسائل امنیتی، تغییرات سیاسی و اجتماعی و آب و هوا از دلایل آن است.

تاریخ تغییر پایتخت در ایران

دوره ایلامی:

شوش: شوش یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران و جهان است که در دوره عیلامی (حدود 2700 تا 539 قبل از میلاد) پایتخت این تمدن قدرتمند بوده است. دلیل انتخاب سوش در آن زمان موقعیت جغرافیایی سوش در دشت حاصلخیز خوزستان، دسترسی به منابع آب و کشاورزی و قرار گرفتن در مسیرهای تجاری بود.

سن دختران:

هیگمتانه (همدان): هیگمتانه پایتخت پادشاهی مادها (حدود 728 تا 550 قبل از میلاد) بود. موقعیت هژمونیک استراتژیک در میان رشته کوه های زاگرس، دسترسی به منابع معدنی و آب و دوری از تهدیدات احتمالی از دلایل انتخاب این شهر به عنوان پایتخت بوده است.

دوره هخامنشیان:

پاسارگاد و تخت جمشید (تخت جمشید): پاسارگاد به عنوان پایتخت اولین امپراتوری هخامنشی (حدود 550 تا 330 قبل از میلاد) توسط کوروش بزرگ ساخته شد. اگرچه تخت جمشد یک پایتخت سیاسی نبود، اما به عنوان پایتخت تشریفاتی و آیینی هخامنشیان شناخته می شد.

شوش (برای بار دوم): شوش در دوره هخامنشیان نیز یکی از پایتخت های مهم امپراتوری باقی ماند. پاسارگاد به عنوان مرکز قدرت کوروش کبیر انتخاب شد. تخت جمشد به عنوان نمادی از شکوه هخامنشیان ساخته شد. شوش به دلیل تاریخ و موقعیت تجاری خود همچنان جذاب بود.

دوره سلوکی:

سلوکیه: سلوکیه، در نزدیکی بابل، پایتخت سلوکیان (حدود 312-63 قبل از میلاد) بود. سلوکیان که از نوادگان اسکندر مقدونی بودند، سلوکیه را به عنوان پایتخت خود در منطقه بین النهرین برگزیدند.

دوره اشکانی:

جزمی: هگمتان بار دیگر در دوره اشکانیان (از حدود 247 قبل از میلاد تا 224 پس از میلاد) به عنوان یکی از پایتخت های مهم این سلسله مشاهده شد. امروزه این شهر با تاریخ باشکوه خود در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

تیسوفون: تیسوفون در نزدیکی سلوکیه به عنوان پایتخت اصلی اشکانیان شناخته می شد. هگمتان به دلیل موقعیت جغرافیایی اش در مسیرهای تجاری مهم و تیسوفون به دلیل نزدیکی به مراکز جمعیتی و منابع اقتصادی به عنوان پایتخت اشکانیان انتخاب شد.

دوره ساسانیان:

تیسوفون (برای بار دوم): تیسوفون در دوره ساسانیان (224 تا 651 میلادی) پایتخت اصلی این امپراتوری قدرتمند باقی ماند. تیسوفون به عنوان مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ساسانیان اهمیت زیادی داشت.

دوران اسلامی:

خلفای اموی و عباسی:

دمشق و بغداد: در این دوره ایران جزئی از خلافت اسلامی بود و پایتخت های خلافت در دمشق (دوره امویان) و بغداد (دوره عباسیان) قرار داشت.

عصر طاهریان و صفاریان:

نیشابور و زرنج: در این دوره شهرهای نیشابور و زرنج به عنوان پایتخت سلسله طاهری و صفاری انتخاب شدند.

دوره سومونی:

بخارا: بخارا، شهری در تاجیکستان کنونی، پایتخت سلسله سومونیان بود. این سلسله حاکمیت منطقه کنونی تاجیکستان را به دست گرفت.

دوره غزنوی:

غزنه: غزنه پایتخت غزنویان در افغانستان کنونی بود. این اقدام بیشتر تحت کنترل شورشیان و نزدیک به مراکز تجمع معترضان بود.

دوره سلجوقی:

رای، اصفهان، همدان: سلجوقیان ابتدا شهر رای و سپس اصفهان و همدان را به عنوان پایتخت انتخاب کردند.

دوره خوارزمشاه:

گورگنج: شهر گورگنج، شهری در ازبکستان کنونی، پایتخت خوارزمشاهان بوده است. انتخاب این شهر در آن زمان به مسائل قومیتی برمی گردد.

دوره ایلخانان مغول:

ماروگه، تبریز، سلطانیه: سران مغول ابتدا ماروگه و سپس تبریز و سلطانیه را به عنوان پایتخت انتخاب کردند.

دوره تیموریان:

سمرقند، هرات: سمرقند و هرات در ازبکستان و افغانستان کنونی پایتخت های تیموریان بودند.

دوره صفویه:

تبریز، قزوین، اصفهان: صفویان ابتدا تبریز و سپس قزوین و در نهایت اصفهان را به عنوان پایتخت دائمی خود انتخاب کردند. اصفهان در زمان صفویه به اوج شهرت رسید.

دوره افشاریه:

مشهد: نادرشاه افشار مشهد را به عنوان پایتخت خود برگزید.

سن:

شیراز: کریمخان زند شیراز را به عنوان پایتخت انتخاب کرد.

دوره قاجار:

تهران: آقا محمدخان قاجار، بنیانگذار سلسله قاجار، در سال 1786 میلادی (1200 هجری قمری) تهران را به عنوان پایتخت ایران برگزید. پس از انتخاب تهران به عنوان پایتخت، شهر به سرعت گسترش یافت و کاخ ها، مساجد، بازارها و ساختمان های دولتی در آن ساخته شد. تهران در دوران قاجار به تدریج به مرکز سیاسی، اداری، اقتصادی و فرهنگی ایران تبدیل شد.

چرا تهران؟!

از جمله دلایل مهم انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران در عصر قاجار می توان به موارد زیر اشاره کرد:

موقعیت استراتژیک: تهران در مجاورت محل سکونت ایل قاجار قرار داشت که این فرصت را به آقا محمد خان داد تا این ایل و مناطق اطراف را بهتر کنترل کند. همچنین این شهر در مسیر راه های ارتباطی مهم قرار داشت.

دوری از مراکز رقابت: انتخاب تهران به عنوان پایتخت مانع رقابت شهرهای مهم و قدیمی آن دوره (مانند اصفهان و شیراز) شد. این شهر نسبتاً جدید بود و به آقامحمدخان اجازه داد تا پایتخت خود را از ابتدا بسازد و بر آن تأثیر بگذارد.

دسترسی به منابع: تهران دسترسی خوبی به منابع آب و کشاورزی داشت و از نظر اقلیمی برای توسعه شهری مناسب بود.

مجاورت با قزوین: تهران در نزدیکی شهر قزوین قرار داشت که در زمان صفویه پایتخت بود. این نزدیکی باعث شد تا بتوان از تجربه پایتخت در قزوین بهره مند شد.

دلایل امنیتی: تهران در مقایسه با شهرهای جنوبی ایران از امنیت نسبی بهتری برخوردار بود و کمتر در برابر حملات خارجی آسیب پذیر بود.

مرکز 250 ساله تهران

اما در پاسخ به این سوال اولیه که چرا تهران تاکنون پایتخت ایران باقی مانده است، باید گفت که دلایل این انتخاب به شرح زیر بوده است:

توسعه زیرساخت، تمرکز قدرت و ثروت، تاریخ و هویت.

چرا دولت ها تصمیم به انتقال پایتخت ها می گیرند؟

ساختارهای سیاسی و حکمرانی در جهان با توجه به شرایط و موقعیتی که کشور در آن دوره تاریخی در آن قرار داشت، پایتخت را تغییر داد و به مکان دیگری منتقل کرد. اشاره به برخی حقایق و نمونه هایی از تغییرات سرمایه در جهان می تواند برای روشن شدن موضوع مفید باشد.

تغییر رژیم سیاسی: گاهی پس از انقلاب یا تغییر نظام های سیاسی، پایتخت نیز به عنوان نماد دولت جدید جابه جا می شود. به عنوان مثال، پس از انقلاب 1917، پایتخت روسیه از سن پترزبورگ به مسکو منتقل شد.

تمرکززدایی: دولت ها معمولاً پایتخت را به منطقه دیگری منتقل می کنند تا تمرکز قدرت و ثروت را در یک شهر خاص کاهش دهند. این امر به توزیع عادلانه منابع و توسعه متوازن مناطق مختلف کشور کمک می کند.

اهداف نمادین: گاهی انتقال پایتخت با هدف اعلام استقلال، وحدت ملی یا ایجاد هویت جدید انجام می شود. به عنوان مثال، ساخت پایتخت جدید نیجریه در ابوجا در دهه 1970 برای ایجاد یک پایتخت بی طرف و نماد وحدت ملی.

توسعه اقتصادی: برخی کشورها برای ارتقای توسعه اقتصادی آن منطقه و جذب سرمایه گذاری، سرمایه را به منطقه در حال توسعه منتقل می کنند.

تراکم: شهرهای پرجمعیت با مشکلات ترافیکی، آلودگی و کمبود فضا مواجه هستند. انتقال سرمایه می تواند به کاهش این مشکل کمک کند.

آسیب پذیری: پایتخت های واقع در مناطق آسیب پذیر در برابر زلزله، سیل یا آب و هوا را می توان به مکان امن تری منتقل کرد.

دسترسی: پایتختی واقع در مرکز کشور یا با دسترسی بهتر به مناطق مختلف می تواند کارایی دولت را افزایش دهد.

ملاحظات زیست محیطی: گاهی اوقات سرمایه به دلیل نگرانی های شدید زیست محیطی (مثلا آلودگی هوا) جابه جا می شود.

یادآوری تاریخی: گاهی پایتخت قدیم به دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی احیا می شود و پایتخت جدیدی انتخاب می شود.

تغییرات فرهنگی: تغییر سرمایه می تواند منعکس کننده تغییرات فرهنگی و اجتماعی یک کشور باشد.